Lilian Winstanley

Man geni: Manceinon ?

Gwasanaeth: Darlithydd, swffragydd, University College Aberystwyth / Coleg Prifysgol A, 1898 - 1941

Marwolaeth: 1960, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Lilian Winstanley yn fyfyrwraig ddisglair yng Ngholeg Owen, Manceinion, un o adrannau cyfansoddol Prifysgol Victoria. Roedd yn swffragydd ac yn seilcwraig frwd pan oedd yn fyfyrwraig, a graddiodd â gradd ddosbarth 1af yn 1897. Yn 1898 symudodd i Aberystwyth gyda chyfeilles, Marion Benson [m. 1900], ac ymuno ag Adran Saesneg Coleg y Brifysgol, Aberystwyth yn ddarlithydd cynorthwyol. Yno y bu nes iddi ymddeol yn ddarlithydd hŷn yn 1941. Parhaodd ei diddordeb mewn rhyddfreinio menywod (gan ddarlithio er enghraifft i’r WSPU yn Preston, Swydd Gaerhirfryn, yn 1908). Roedd yn Aelod o Gymdeithas Socialaidd y Brifysgol ac wedyn o’r Blaid Ryddfrydol ac ysgrifennai’n rheolaidd i’r Welsh Gazette a Welsh Outlook, gan gynnwys ambell gerdd. Ysgrifennodd a golygodd lawer o lyfrau academaidd ac o leiaf un nofel. Gadawodd ei llyfrgell i’r Brifysgol pan fu farw yn 1960.

Cyfeirnod: WaW0454

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am benodi Lilian Winstanley. Cambrian News 2ain Rhagfyr 1898

Llofnod

Llofnod Lilian Winstanley, 1901

Rhybudd marwolaeth

Rhybudd am farwolaeth Marion Benson, cyfeilles Lilian Winstanley

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am anerchiad Lilian Winstanley i’r WSPU yn Prestin Welsh Gazette 16 ionawr 1908.

Tudalen anodedig

Tudalennau o gerdd Shelley Adonais, gyda nodiadau gan Lilian Winstanley

Cerdd

Cerdd ‘Land of Dante’ yn adlewyrchu ar oresgyniad Awstria o’r Eidal. Welsh Outlook Cyf. 2 rhif 9 Medi 1915

Llyfr a phlât llyfr

Copi Lilian Winstanley o Adonais gyda’i phlât cymynrodd.

Mary Brebner

Man geni: anhysbys

Gwasanaeth: University College Aberystwyth, 1898 - 1919

Nodiadau: Graddiodd Mary Brebner yng Ngholeg Prifysgol Aberystwyth ac yna bu’n hyfforddi yng Ngholeg Hyfforddi i Fenywod Caergrawnt dan Elizabeth Phillips Hughes [qv]. Yna enillodd MA ym Mhrifysgol Llundain yn 1891. Ar ôl gweithio yn Llundain a Chymru bu’n teithio ar ysgoloriaeth. Mae ei llyfr The Method of Teaching Modern Languages in Germany yn dal mewn print, ac mae hi wedi cael ei disgrifio fel y fenyw fwyaf dylanwadol mewn dysgu ieithoedd tramor modern ym Mhrydain. Yn 1899 cafodd ei phenodi yn Ddarlithydd Cymorthwyol mewn ieithoed dmodern a Lladin yn Aberystwyth. Ddechrau’r Rhyfel roedd Dr Ethē, Athro Almaeneg yn Aberystwyth ers 1875 yn yr Almaen a wnaeth ei ddim dychwelyd oddi yno. Dyrchafwyd Mary yn ddarlithydd a rhedodd yr adran gydol y Rhyfel gan gynnwys yn sesiwn 1918-19 cyfnod welodd gryn anaswterau oherwydd y ffliw fawr. Yna ymddeolodd, a daeth dyn i’w holynu a bu’r byw ym Mhenmaenmawr, e rei bod yn dal ar fwrdd Prifysgol Cymru.

Cyfeirnod: WaW0451

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am MA Mary Brebner ym Mhrifysgol Llundain. South Wales Daily News 31st July 1893

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am benodi Mary Brebner i'r Coleg Prifysgol.Welsh Gazette 5th October 1899

Catalog llyfrau

Llyfr Mary Brebner am addysgu ieithoedd tramor modern 1898

Adroddiad Coleg Prifysgol

Oliver Annie Wheeler

Man geni: Aberhonddu

Gwasanaeth: Addysgwraig a Seicolegydd

Marwolaeth: 1963, Achos anhysbys

Nodiadau: Addysgwyd Olive Wheeler yn Aberhonddu yn 1885 a mynychodd Ysgol Sir y Merched yno. Mae’n amlwg ei bod yn gyn-ferch i fri yn yr ysgol hi roddodd anerchiad yn ystod dathliadau’r brifathrawes, Miss Davies yn 1917. Bu’n fyfyrwarig yng Ngholeg Prifysgol Aberystwyth gan ennill gradd BSc in 1907 ac MSc yn 1911, a gwasanethodd yn Llywydd Cyngor Cynrychioliadol Y Myfyrwyr. Yna gadawodd am Goleg Bedford Llundain lle’r enillodd ei doethuriaeth. Ni wnaeth ddychwelyd i Gymru tan ddechrau’r 20einiau. Olynodd Millicent MacKenzie [qv] yn Ymgeisydd Llafur Prifysgolion Cymru yn etholiad 1922 a daeth yn Athro Addysg yng Nghaerdydd yn 1925. Yn 1914 dyrchafwyd hi’n Fonesig am ei gwasanaeth i Addysg

Ffynonellau: https://biography.wales/article/s2-WHEE-ANN-1886\\r\\nhttps://blogs.cardiff.ac.uk/cuarm/inspirational-people-1-dame-olive-wheeler

Cyfeirnod: WaW0452

Olive Wheeler

Llun o Olive Wheeler, pan oedd yn fyfyrwraig MSc yn Aberystwyth mae’n debyg.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am bresenoldeb Olive Wheeler yn nathliadau Ysgol Sir Aberhonddu. Brecon and Radnor Express 2 Awst 1917.

Dame Olive Wheeler

Llun o’r Fonesig Olive Wheeler, 1950

Edith C Kenyon

Man geni: Doncaster

Gwasanaeth: Awdur

Marwolaeth: 1925, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Edith C Kenyon yn ferch i feddyg a chafodd ran o’i magwraeth ym Mychynlleth. Roedd hi’n awdur nofelau i oedolion a phlant hynod doreithiog, ac weithiau lyfrau ffeithiol. Tua diwedd ei hoes ysgrifennodd nifer o nofelau rhamantaidd wedi’u hysbrydoli gan Gymru, â theitlau fel Nansi’s Scapegoat, The Winning of Glenora, The Wooing of Myfanwy, a The Marriage of Mari. Cyflwynwyd hon mewn cyfresi ymysg cryn hysbysrwydd yn y Cambria Daily Leader yn 1916. Edmygid ei defnydd o dirlun Ceredigion yn fawr. Ysgrifennodd o leiaf un llyfr ar thema rhyfel ar gyfer plant: Pickles – A Red Cross Heroine. Roedd ei gwaith yn boblogaidd yn UDA ac Awstralia.

Cyfeirnod: WaW0455

Llyfr

Pickles, A Red Cross Heroine gan Edith C Kenyon, cyhoeddwyd gan Collins. ‘Pickles dropped the deadly thing over the vasty deep’.

Adroddiad papur newydd

Cyhoeddi The Wooing of Myfanwy, 6c. Cambrian News 26 Mawrth 1915

Torri papur newydd

Pennawd a pharagraffau agoriadol The Marriage of Mari. Cambria Daily Leader 26 Hydref 1916.

Hysbyseb papur newydd

Hysbysiad colofn lawn am gyfresu The Marriage of Mari. Cambria Daily Leader 23 Hydref 1916

Adroddiad papur newydd

Adolygiad o The Wooing of Mifanwy [sic ] mewn papur Newydd o Awstralia. The advertiser Adelaide 22 Mawrth 1913.

Rose Owen

Man geni: anhysbys

Gwasanaeth: Erthylwraig

Nodiadau: Daethpwyd a Rose Owen gerbron yr ynadon ym Mhen-y-bont ym mis Awst 1919 wedi ei chyhuddo o roi llawdriniaeth anghyfreithlon I Elizabeth Williams, gweddw. Bu’r achos yn un hir gan fod Elizabeth Williams yn ddifrifol wael. Fodd bynnag, gwellodd ac anonwyd yr achos I Lys y Goron Caerdydd lle dedfrydwyd Mrs Owen I 18 mis o lafur caled. Ymddengys ei bod yn erthylwraig broffesiynol gan fod menywod o’r cymoedd ac o Gaerdydd wedi eu gweld yn mynd I’w thy, yn ogystal â merched sengl a oed dyn aros yno.

Cyfeirnod: WaW0461

Adroddiad papur newydd

Adroddiad papur newydd

Rhan o adroddiad achos llys a dedfryd euog Rose Owen yn Llys y Goron, Caerdydd. Glamorgan Gazette 21 Tachwedd 1919

Gertrude Morgan

Man geni: Pen-y-bont ar Ogwr?

Gwasanaeth: Tocynwraig , GWR

Nodiadau: Roedd Gertrude yn docynwraig yng ngorsaf reilffordd Pen-y-bont ar Ogwr, ond ymosodwyd arni gan Lewis Davies, gan ei chicio y neu chlun. Roedd a glowr arall wedi cieiso teithio heb docyn. Yn ôl y nad roedd llawer gormod o’r fath hwliganiaeth hyn ym MHen-y-bont a dirwywyd Davies £2.

Cyfeirnod: WaW0458

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am y ffrwgwd yng Ngorsaf Reilffordd Pen-y-bont. Glamorgan Gazette 13 Medi 1918

Nancy Davies

Man geni: Abertawe

Gwasanaeth: Plentyn yn perfformio

Nodiadau: Gelwid ‘Nancy Davies Fach’ yn ‘Seren Fach Abertawe’. Yn blentyn roedd yn gomediwraig o fri a gymerai ran mewn cyngherddau codi arian yn ardal Abertawe yn 1918 ac yn rheolaidd yn yr Empire, Abertawe. Ymddangosodd hefyd yn yr Empire Caerdydd.

Cyfeirnod: WaW0456

Hysbyseb papur newydd

Enw Nancy Davies ar hysbyseb yr Empire Aberatwe. Cambria Daily Leader 18 Ebrill 1919

Adroddiad papur newydd

Adolygiad am Nancy Davies yn yr Empire Abertawe. South Wales Weekly Post 10 Mai 1919

Adroddiad papur newydd

Darn hyrwyddo am Nancy Davies Cambrian Daily Leader 15 Tachwedd 1919

Fannie Thomas

Man geni: Dolgellau

Gwasanaeth: Athrawes, Swffragét, Cynghorydd

Nodiadau: Ganwyd hi yn 1868, yn un o chwech o blant i gyfrifydd gyda’r National Provincial Bank. Roedd Fannie Thomas yn athrawes, swffragét ac o 1895 ymlaen yn Brifathrawes gyntaf ysgol y Babanod ac ar ôl 1908 Ysgol y Merched Ffaldau, Pontycymer, lle bu am 35 mlynedd. Deilliodd ei diddordeb mewn rhyddfreinio menywod o ymaelodi gyda’r National Union of Teachers a oedd yn brwydro am dâl cyfartal ag athrawon gwrywaidd. Yn 1906 roedd yn un o sylfaenwyr y National Union of Women Teachers, a bu’n Llywydd arno yn 1912. Gwahoddodd Adela Pankhurst i siarad am ryddfreinio menywod ym Mhontycymer (i godi arian i’r NSPCC) yn Ebrill 1907, a bu hithau’n annerch mewn sawl digwyddiad hefyd. Disgrifiodd y Glamorgan Gazette hi fel ‘rhyfelwraig ddewr dros achos menywod’. Roedd hi’n rhan o’r fintai Gymreig yng Ngorymdaith Goroni’r Menywod yn 1911. Trwy ei gwaith roedd yn ymwybodol iawn o dlodi’r ardal, ac ym mis Tachwedd 1914 safodd yn aflwyddiannus ar gyfer Bwrdd y Gwarcheidwaid (trechwyd hi gan fenyw arall, Mrs Edmund Evans, o 32 pleidlais). Fodd bynnag safodd Fannie yn llwyddiannus fel ymgeisydd Llafur ar gyfer Cyngor Dosbarth Trefol Ogwr a Garw yn 1919. Dwedir mai Fannie Thomas oedd y fenyw gyntaf i wisgo britsh pen-glin (ei llysenw’n lleol oedd Fanny Bloomers) ac mai hi oedd y gyntaf i reidio beic-modur. Gyda llawer o ddiolch i Ryland Wallace

Ffynonellau: Ryland Wallace :‘A doughty warrior in the women’s cause’. Llafur 2018 volume 12 number 3

Cyfeirnod: WaW0460

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am anerchiad Adela Pankhurst ar ran yr NSPCC a drefnwyd gan Fannie Thomas. Glamorgan Gazette 19 Ebrill 1907

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am ddadl am ryddfreinio menywod yn Institiwt Ffaldau; cyflwynodd Fannie Thomas y cynnig a ddylai menywod gael y bleidlais. Glamorgan Gazette 22 Ionawr 1909

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am y gystadleuaeth am sedd ar Fwrdd y Gwarcheidwaid. Collodd Fannie Thomas. Glamorgan Gazette 13 Tachwedd 1914.

Adroddiad papur newydd

Sylw ar ethol Miss F M Thomas i Gyngor Dosbarth Trefol Aberogwr a Garw. Glamorgan Gazette 11 Ebrill 1919

Miss F M Thomas

Miss F M Thomas Arllywydd NFWT 1912

Gorymdaith Goroni’r Menywod

Fannie Thomas ail o’r dde, yn cario basged. Gwelir Rachel Barrett ar y chwith eithaf hefyd. Gorymdaith Goroni’r Menywod Mehefin 1911

Ysgol y Merched Ffaldau

Merched ac athrawon Ysgol y Merched Ffaldau 1925. Fannie Thomas yw’r ail ar y dde.

Margaret Lewis (Morris)

Man geni: Merthyr Tydful

Gwasanaeth: TFNS, 1916 - 1919

Nodiadau: Hyfforddodd Margaret Lewis yn Cumberland ac roedd yn Nyrs Ardal (Queen’s) cyn ymuno â staff y 4ydd Ysbyty Cyffredinol Deheuol (Southern General Hospital) yn Plymouth yn Nhachwedd 1916. Anfonwyd hi i Ffrainc yn 1917 a gwasanaethodd mewn sawl ysbyty a gorsafoedd clirio rhai a anafwyd. Cafodd gynnig cyfle i wasanaethu ‘yn y Dwyrain’ yn lle cael ei dadfyddino yn 1919, ond gwrthododd. Yn hytrach arhosodd gyda’r TANS (dan ei enw newydd) am sawl blwyddyn, gan gael ei dyrchafu o Nyrs Staff i Chwaer yn 1922, dywedir ei bod ‘yn dda ei thymer ac yn ddoeth’. Ymddiswyddodd ar ol priodi yn 1928.

Cyfeirnod: WaW0457

Dogfen

Cofnod o fanylion Margaret Lewis pan y dadfyddinwyd hi o’r TFNS

Dogfen

Cofnod teithio ar gyfer Margaret Lewis Gorffennaf 1919

Llythyr

Rhan o lythyr oddi wrth Margaret Lewis i Swyddfa’r Rhyfel yn rhestru lle bu’n gwasanaethu.

Edith Picton Turbervill

Man geni: Fownhope, Swydd Henffordd

Gwasanaeth: Gweithwraig Lles, AS, Y W C A

Marwolaeth: 1960, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Edith (a aned yn 1872) yn efeilles [qv Beatrice Picton-Warlow], ac yn un o blant niferus John Picton Turbervill a etifeddodd Briordy Ewenni, Morgannwg yn 1891. Roedd hi’n grefyddol iawn, bu’n gweithio gyda nafis tlawd rheilffordd Bro Morgannwg a theuluoedd tlawd Llundain. Ar ôl chwe blynedd yn India dychwelodd i Brydain i fod yn ysgrifennydd tramor yr Y.W.C.A. Pan dorrodd y rhyfel allan, cododd chwarter miliwn o bunnau i godi hosteli i’r Y.W.C.A. ar gyfer gweithwragedd ffatrïoedd arfau rhyfel a gweithwyr fferm. Roedd yn gefnogol iawn i ordeinio menywod a phregethodd mewn sawl capel anghydffurfiol yng Nghymru cyn dod yn y fenyw gyntaf i bregethu mewn Eglwys Anglicanaidd, yn 1919, yn gwisgo casog a gwenwisg. Gan ei bod dros chwe throedfedd, a chanddi lais braidd yn uchel, gwnaeth argraff yn y papurau newyddion. Yn y flwyddyn honno hefyd, ymunodd â’r blaid Lafur. Ar ôl dwy ymdrech aflwyddiannus, etholwyd hi yn AS dros Wrekin yn Swydd Amwythig yn 1929. Yn ystod ei gyrfa Seneddol fer llwyddodd i gyflwyno deddf i atal menywod beichiog rhag cael eu dienyddi.

Ffynonellau: Angela V John: Rocking the Boat, Parthian Press 2018

Cyfeirnod: WaW0442

Edith Picton Turbervill

rnLlun Edith Picton Turbervill, c.1910rnrn

Adroddiad papur newydd

Mae’n amlwg fod Edith yn saethwraig dda! Glamorgan Gazette 23ain Hydref 1908

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am y cyfarfod cyntaf i lansio darparu hosteli Y.M.C.A. ar gyfer gweithwragedd ffatrïoedd arfau yng Nghymru (rhan 1) Glamorgan Gazette 13 Hydref 1916.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am y cyfarfod cyntaf i lansio darparu hosteli ar gyfer gweithwragedd ffatrïoedd arfau yng Nghymru (Rhan 2) .Glamorgan Gazette 13 Hydref 1916.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am Edith Picton Turbervill yn pregethu yng nghapel Annibynwyr Bishopgate. Cambrian Daily Leader 14 Chwefror 1919.

Adroddiad papur newydd

Colofn ‘Small Talk’ yn disgrfio Edith Picton Turbervill yn pregethu mewn gwasanaeth rheolaidd yn Egwys Loegr yn Somercotes, Swydd Lincoln. Glamorgan Gazette 11 Gorffennaf 1919.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am Edith Picton Turbervill yn ymuno â’r Blaid Lafur. Cambria Daily Leader 18 Ionawr 1919

Llun

rnY menywod Llafur a etholwyd yn ASau yn 1929. Mae Edith Picton Turbervill yn y canol yn y cefn. Ar y dde yn y blaen mae Jennie Lee ifanc iawn, a briododd Aneurin Bevan yn ddiweddarach. Yn 24 oed roedd hi’n rhy ifanc i bleidleisio ond nid yn rhy ifanc i sefyll. Yn nesaf ati hi mae Ellen Wilkinson.